Onderwerp "zelfonderzoek"
Stilhouden en zitmeditatie
Vorig jaar begon het me op te vallen dat ik, om in slaap te vallen, mijzelf stilhield. Het helpt daarvoor immers niet om actief te zijn. Ik merkte dat als ik overdag slaperig was, daar ook een element van mezelf stilhouden in zat. Ik vroeg me af of dit problematisch was, en ben daarom gevoelens van mijzelf stilhouden, van zowel mijn lichaam als mijn psyche, gaan verwerken. Ik werd daardoor dynamischer, levendiger, kan sneller reageren. Slaperigheid overdag werd er inderdaad wat minder door, zonder dat het in slaap vallen 's avonds minder goed ging.
Langzamerhand zijn me meer situaties op gaan vallen waarin ik mijzelf stilhield (stopte). Bijvoorbeeld als ik verbaasd was, om stil te zitten op een stoel, om me langere tijd te concentreren, of bij angst waarbij vluchten of de situatie aangaan geen optie was (verstarren). Dat stilhouden ging nogal eens samen met het stijfhouden van mijn rug.
Hierbij dacht ik ook terug aan wat ik eerder als problematisch zag aan de zitmeditatie zoals dat bij de Ridhwan School gedaan werd (de Kath-meditatie), dat de aandacht niet zo heel vrij beweegt. Daar komt het lichamelijke stilhouden bij, waarvan ik betwijfel of dat wel zo gezond is. Ik heb fysiotherapeuten horen aanbevelen om al zittend (aan een bureau bijvoorbeeld) je houding te blijven veranderen, of een zit/sta-bureau te gebruiken. Door het stijve zitten kunnen bloedvaten, spieren en zenuwen bekneld raken, wat pijnlijk kan zijn. Jaren geleden heb ik eens een tekst over meditatie gelezen waarin gezegd werd dat pijn door het oncomfortabele zitten erbij hoort. Nu heb ik zelf redelijk wat gevoelens van pijn en mijn reacties daarop verwerkt (bijvoorbeeld om mijn lage rugpijn te verminderen). Maar accepteren dat zitmeditatie pijn geeft lijkt mij slecht voor jezelf zorgen.
Slaperigheid bij zitmeditatie
Net zoals mensen lichaam en geest stilhouden om in slaap te vallen, kun je van soortgelijk stilhouden slaperig worden als je het doet om te mediteren. Slaperigheid is dan ook een veelvoorkomend probleem bij meditatie en de oplossing die men daarvoor vaak aanbeveelt is, om zo rechtop mogelijk te gaan zitten. Ik vraag me af wat voor effect dat dan heeft. Ik verwacht niet dat dat tot een betere doorbloeding van het lichaam leidt (wat een reden zou kunnen zijn voor meer wakkerheid), want je maakt lichamelijke stijfheid alleen maar erger. Ik denk eerder dat er een soort angst voor slaperigheid en het niet goed mediteren ontstaat, als gevolg van druk van de meditatieleraar of van groepsdruk. Ook zal er angst onstaan als gevolg van het lichamelijk oncomfortabel zitten. Die angsten maken dan wakkerder. En of iemand zich bewust ervan is dat het om angst gaat, in plaats van een door positieve motivatie ontstane alertheid, is maar de vraag. Angst is namelijk prima uit het bewustzijn te verdringen.
Stilhouden vs. niet handelen
Ik vraag mij af waar het idee vandaan komt dat het bij meditatie nodig is om stil te zitten. Het vermoeden dat ik daarover heb, is dat dat aan de ene kant voorkomt uit het idee dat je, om te voelen, niet moet handelen. En aan de andere kant, dat het een organisatieprobleem oplost van groepen waarin massaal gemediteerd wordt, zodat men niet afgeleid raakt door wat anderen doen, want die doen namelijk niets. Als je in je eentje mediteert, kan het stil zitten de meditatie-oefening voor jezelf markeren, het maakt je duidelijk dat het mediteren is wat je op dat moment doet.
Dat niet handelen heeft ermee te maken dat, als je niet iets bepaalds doet, er gevoelens uit je verleden opkomen. De meeste mensen reageren daarop met gedachten en fantasieën, in de hoop zo met die gevoelens om te gaan. Je kunt echter ook die gevoelens verwerken, wanneer ze opkomen. Dat is mijn persoonlijke voorkeur. Een kwestie van op de gevoelens focussen totdat ze oplossen (wat niet zo simpel is als het lijkt).
Meditatie gaat, mijns inziens, om het omgaan met wat er in je psyche gebeurt wanneer je niet iets bepaalds doet. Met meditatie roep je die staat opzettelijk op. Nu hoef je niet je lichaam of geest stil te houden om in die staat te komen. Sterker nog, ik geloof niet dat het werkelijk helpt. Je hoeft alleen iets te doen wat weinig aandacht vraagt, zoals wandelen, fietsen, zitten, op bed liggen. Of de afwas doen, bijvoorbeeld. Zonder muziek of telefoon die je afleiden. Het jezelf stilhouden dat al gauw gebeurt bij zitmeditatie, lijkt mij eerder problematisch.
De psychologie van lage rugpijn (2)
Zo'n 8 jaar geleden schreef ik hier over psychologische aspecten van lage rugpijn en hoe ik de rugpijn verminderde door gevoelens ervan te verwerken. Ik dacht toen dat ik voldoende erover uitgevonden had om verder geen last meer van rugpijn te hebben. Helaas bleek dat niet zo te zijn. Ik heb het nog verschillende keren gehad. Telkens weer minder erg, gelukkig. Daarbij vond ik telkens weer meer gevoelens die het veroorzaken, en die ik kon verwerken.
Behalve dat spierspanning in het algemeen veel invloed heeft, is het ook de achterwaartse kanteling van het bekken, zoals ik eerder schreef, die bepalend is. Die kanteling geeft een S-vorm aan de ruggegraat, die, naarmate die geprononceerder is, eerder rugpijn geeft. Er bleken meer gevoelens van invloed hierop dan ik eerder gevonden had. Al die ik gevonden heb, hebben op de een of andere manier te maken met vertrouwen in stabiliteit van je lichaam op de grond.
Lichaamsbalans
Wat mij vooral verraste, was dat gevoelens van lichamelijke (on)balans een duidelijke invloed op de S-vorm van mijn ruggegraat hebben. Die verrassing kwam ook doordat ik me er zelden van bewust was hoe vaak ik niet helemaal in balans ben. Het zijn subtiele gevoelens bij het staan, lopen en trappen op- en afgaan. Of bij het voorover buigen om iets van de grond op te pakken, of bijvoorbeeld je fiets op slot te zetten. Deze kwamen vooral uit de tijd dat ik leerde staan en lopen.
Jaren geleden heb ik, vanwege mijn rugpijn en de S-vorm van mijn ruggegraat, Ceasar-therapie gedaan. Daarbij werd met lichamelijke oefeningen geprobeerd mij zover te krijgen een rechtere lichaamshouding aan te nemen. Dat werkte, maar slechts deels, omdat de onderliggende gevoelens niet aangepakt werden. Wat ik er leerde, is dat als je lichaamshouding rechter wordt, je last van je nek kunt krijgen. Om je hoofd schuin omlaag te hebben om naar beneden te kijken, moet je nek aan de achterkant namelijk meer uitrekken. Ook met achterom kijken is dat zo. Diezelfde pijn in mijn nek kreeg ik nu weer, teken dat het rechter worden van mijn houding vrij aanzienlijk was.
Er zijn balansgevoelens per lichaamshelft en voor het lichaam als geheel. Als je loopt of de trap opgaat, is er bijvoorbeeld telkens een wisselende balans op de linker- en rechtervoet. Als je zit, is er een gevoel over hoe gebalanceerd je hele lichaam is. Deze gevoelens kunnen verwerkt worden, door erop te focussen.
Ik merk dat als mijn lichaam niet in balans is, mijn bekken meer naar achteren kantelt. Dat voelt als een ontbreken van vertrouwen in de relatie van mijn lichaam tot de grond. Door het verwerken van dergelijke gevoelens voel ik dat de S-vorm in mijn ruggegraat rechter wordt en mijn bekken meer in het verlengde van mijn rug en benen voelt.
Vertrouwen in de ondergrond
Als de grond onder je voeten niet stevig aanvoelt, bijvoorbeeld omdat deze blijkt te verschuiven als je je voet ergens neerzet, dan ben je geneigd je van die plek terug te trekken. Dat heeft zijn weerslag op de vorm van de ruggegraat.
Vertrouwen in de plek waar je bent
Dit gevoel lijkt op het vorige, alleen is het voor het hele lichaam, in plaats van per lichaamshelft, en heeft het meer te maken met de situatie als met de kwaliteit van de ondergrond. Dit is bijvoorbeeld het geval als er op de plek waar je bent iets bedreigends gebeurd, je er bijvoorbeeld wordt aangevallen door mens of dier.
Soepelheid van de spieren
De mate waarin je spierpijn krijgt hangt af van hoe soepel je spieren zijn. Nu kun je je spieren vast soepeler maken met lichamelijke oefeningen, maar het is ook mogelijk dat te bewerkstelligen door het verwerken van gevoelens. Zoals ik eerder al schreef, gaat het om een gevoel van droogte in je lichaam. Spieren die niet soepel zijn en gevoelig zijn voor spierpijn, voelen droog aan. Zoals alles wat je kunt voelen, kun je ook gevoelens van lichamelijke droogte verwerken. Pijn in de onderrug zal er niet door weggaan, maar kan wel minder worden.
Vorm van de ruggegraat
Gevoelens van hoe de segmenten van de ruggegraat met elkaar verbonden zijn kunnen ook verwerkt worden. Het gaat dan om bijvoorbeeld het bekkengedeelte, de onder- en bovenrug, de nek. Het kan voelen alsof die niet helemaal goed met elkaar verbonden zijn en verschillende dingen doen. Daardoor voelt het alsof het lichaam niet als één geheel een bepaalde houding aanneemt. Als het lukt dergelijke gevoelens volledig te verwerken, ontstaat er een gevoel van verbinding, een soort stroom, die door de ruggegraat gaat. Met die stroom wordt de het torso ook flexibeler, makkelijker te bewegen.
Oefeningen om je gevoelens te verwerken
Op een andere website die ik heb, namelijk Eclectic Energies, heb ik een sectie staan over de psyche en het onbewuste. Die sectie heb ik nu uitgebreid met een set van 6 oefeningen, die helpen om te leren je gevoelens te verwerken.
Deze oefeningen heb ik ontwikkeld aan de hand van hoe ik zelf, terwijl ik bij de Ridhwanschool was, mijn gevoelens ben gaan verwerken. Verschillende dingen deed ik enigszins anders als daar onderwezen werd, over het algemeen omdat dat effectiever leek te zijn.
Objectrelaties
Zo leerde ik bij de Ridhwan om objectrelaties te verwerken in een setting met 2 stoelen. De ene stoel representeert je eigen positie, de andere stoel die van de ander. Om je gevoelens over een relatie met iemand te verwerken ga je om en om in beide stoelen zitten, en voel je je eigen situatie en die van de ander. Nadat ik het zo geleerd had, ben ik dat thuis ook zo gaan doen. In eerste instantie daadwerkelijk met 2 stoelen, maar op een gegeven moment liet ik de stoelen gewoon weg en deed ik de oefening staand, waarbij ik van positie wisselde. Ik heb dat zo honderden keren gedaan.
Tot ik me realiseerde dat dit niet werkelijk de situatie representeert die je wilt verwerken en dat het verwerken dus zo niet per sé hoeft. In de oorspronkelijke situatie ben je natuurlijk alleen in die eigen positie en heb je daar een beeld van de ander. Je kijkt dan naar de ander en daarmee voel je het beeld dat je van de ander hebt, tegelijk met je reactie daarop. En zo kun je ook gevoelens van object-relaties verwerken. Je kijkt naar de lege ruimte voor je, alsof de ander daar is. Zo voel je de noodzakelijke gevoelens.
En zo beschrijf ik de oefening ook, met nog een aantal aanvullingen.
Oefening afbeeldingen beschrijven
Meer een beginnersoefening is die waarbij je de emoties beschrijft die mensen op foto's laten zien. Op de webpagina wordt een emotionele foto getoond en een veld om te beschrijven wat je ziet. Met een knop kun je naar de volgende foto gaan.
In therapie-situaties en ook in de Ridhwanschool wordt het verwerken van gevoelens gedaan waarbij iemand de ondervonden gevoelens verbaal beschrijft. Ik denk dat het, zeker in het begin, goed is om op die verbale manier de focus op voelen, zonder te doen, te ontwikkelen. Om de stap nog wat kleiner te maken om dit te leren, kan iemand ook best gevoelens beschrijven die op foto's te zien zijn, zoals mensen die laten zien met gezichtsuitdrukkingen en lichaamstaal.
Ik denk dat een van de voordelen die ik zelf had, toen ik met het verwerken van gevoelens begon bij de Ridhwanschool, was dat ik in de tijd dat ik op een kunstacademie zat geleerd had om te analyseren en beschrijven wat ik op foto's en kunstwerken zag. Ik was al gewend om gevoelens op zichzelf te ervaren, zonder dat die deel zijn van iets wat je doet of denkt te zijn.
Psychisch - dus eigen schuld?
Met enige regelmaat zie ik, dat als de suggestie gewekt wordt dat een lichamelijk probleem een psychische oorzaak zou kunnen hebben, mensen defensief reageren. Ik suggereerde iemand die een onverklaarbare pijn in haar been had eens, om te gaan voelen wat daar precies aan de hand was en dat dat voelen tot een verwerking zou kunnen leiden. De reactie "Oh, dus je wilt zeggen dat het mijn eigen schuld is, die pijn?" stelde me teleur. Helaas was het niet de eerste keer dat ik zo'n defensieve reactie zag.
Zelf ben ik veel bezig geweest met de psychische oorzaken van de lage rugpijn die mij jarenlang plaagde. Ik heb veel verschillende gevoelens die daarmee te maken hadden verwerkt. Inmiddels heb ik er al zo lang geen last meer van gehad, dat ik met zekerheid kan zeggen dat bij mij de oorzaken van die pijn hoofdzakelijk psychisch waren. (Overigens heb ik naderhand ook andere gevoelens verwerkt dan die ik in het eerder gelinkte artikel beschreef.) Het waren deze eigen ervaringen met lage rugpijn die mij ertoe brachten de vrouw met de pijn in haar been voor te stellen te gaan voelen wat er aan de hand was.
Zo'n zelfde defensieve reactie las ik in een column van Ionica Smeets. Zij schrijft over langdurige klachten na corona en zegt dan:
Te vaak zijn onbegrepen verschijnselen afgedaan als iets psychisch. Misschien doordat het voor sommige artsen makkelijker is om te doen alsof het aan de patiënten ligt, dan om toe te geven dat ze zelf iets niet begrijpen.
Wat zij hier impliciet en expliciet zegt, zijn een aantal dingen waarvan ik vermoed dat wel meer mensen die denken:
- Als een arts zegt dat een lichamelijke klacht een psychische oorzaak heeft, geeft deze de patiënt de schuld, het zou dan aan de patiënt zelf liggen.
- Als een arts zegt dat een verschijnsel een psychische achtergrond heeft dan gaat het in feite om een onbegrepen iets en is het alleen maar een excuus, want het is niet werkelijk psychisch. Lichamelijke klachten hebben geen psyschische oorzaken.
- Een arts die zegt dat iets een psychische achtergrond heeft wil niet toegeven dat het in feite haar of zijn begrip te boven gaat, en dat is verwijtbaar.
- Iets met een psychische achtergrond is niet te behandelen, de patiënt wordt met zijn of haar hulpvraag afgewezen.
"Eigen schuld, dikke bult"
De reden dat ik zulke reacties als defensief zie, is dat het gaat om schuld, om "eigen schuld, dikke bult". Men voelt zich beschuldigd als gezegd wordt dat een bepaalde klacht een psychische achtergrond heeft. Zo'n gevoelde beschuldiging voelt dan als niet terecht en kwetsend. Men wordt kwaad en verdedigt zich door de beschuldiging te ontkennen. De ontkenning neemt de vorm aan van het idee dat het dus niet psychisch is. Echter, hiermee wordt de baby dan met het badwater weggegooid, want het is, in feite, niet werkelijk een beschuldiging en de klacht kan wel degelijk echt een psychische oorzaak of achtergrond hebben.
Als iets psychisch is, is dat vaak net zo min een geval van eigen schuld als wanneer iemand een genetische afwijking heeft die een vervelende ziekte veroorzaakt. Mensen hebben feitelijk niet zo heel veel invloed op hun gevoelsprocessen. In het bijzonder niet in hun kinderjaren, wanneer de kernen voor de meeste in de psyche gebaseerde problemen zich vormen. Kinderen hebben nu eenmaal per definitie onvolgroeide hersenen en zullen dus niet de meest volmaakte gevoelens ontwikkelen. Ook krijgen kinderen niet altijd de meest volmaakte opvoeding en is de maatschappij niet werkelijk gericht op een volmaakte emotionele ontwikkeling van mensen. To say the least.
In de kindertijd ontstane gevoelspatronen gaan niet vanzelf weg, die blijven invloed hebben. Iedereen kan dus wat minder volmaakte gevoelsprocessen hebben. Om verschillende redenen kunnen daarop lichamelijke reacties ontstaan, die problematische vormen aannemen.
Is het zowiezo al niet terecht om bij psychische achtergronden schuld te veronderstellen, voor sommigen is het wel erg duidelijk dat dit niet het geval is. Mensen die als kind geweld of seksueel misbruik hebben ondervonden, hebben in hun volwassen leven vaak allerlei psychische en lichamelijke problemen. Lichamelijke pijn, bijvoorbeeld, kan dan veel meer angst met zich meebrengen als bij iemand die als kind voornamelijk liefdevol behandeld is. Dit kan vervolgens allerlei problemen met pijnen veroorzaken. Iemand kan bijvoorbeeld ook "onverklaarbare" problemen met vermoeidheid ontwikkelen. De schuld ligt hier dan toch bij degenen die het kind misbruikt hebben.
Iets kan dus wel voelen als een onterechte beschuldiging, maar toch op een werkelijk iets wijzen. Zelf zie ik psychische issues niet als iets wat verwijtbaar is.
"Lichamelijke klachten hebben geen psychische oorzaken"
Het is erg jammer dat sommigen denken dat lichamelijke problemen geen psychische oorzaken kunnen hebben. Vanuit mijn jarenlange dagelijkse ervaring met het verwerken van mijn eigen gevoelens heb ik dit zodanig veel bij mijzelf gezien, dat ik denk dat dat in het algemeen in feite veel vaker het geval is dan gedacht wordt. In een toekomstige publicatie wil ik daar dieper op in gaan, met specifieke mechanismen en manieren om de gevoelens te verwerken.
Het grote probleem bij het onderzoeken of verwerken van gevoelens is dat verreweg de meeste mensen in hun leven zodanig veel gekwetst zijn, op allerlei verschillende manieren, dat het moeilijk is om gevoelens ongefilterd toe te laten en te voelen. De grote hoeveelheid oordelen, bijvoorbeeld, waar mensen elkaar mee confronteren, gecombineerd met allerlei vormen en mates van verbale agressie (of anderszins) zorgt ervoor dat mensen veel angst voor gekwetsheid ontwikkelen. In het algemeen kunnen mensen daardoor niet zo goed bij hun gevoel, en al helemaal niet bij de onderliggende gevoelens uit hun kindertijd die hun gedrag en gevoel voor een groot deel sturen. Het is, bij wijze van spreken, makkelijker om onderzoek te doen naar de werking van de hersenen, dan naar wat er, onder de oppervlakte, aan gevoelens in iemand omgaat. Sommigen hebben het liever over het "beloningscentrum" dat wordt aangesproken, dan over dat iets bevredigend voelt, of over een "gelukshormoon" dat in de hersenen vrijkomt, dan over een gevoel van blijdschap.
Overigens is er een naam voor lichamelijke klachten met psychische oorzaak: deze heten "psychosomatisch". Voor zover mij bekend, wordt hier onderzoek naar gedaan en zijn er allerlei verbanden bekend.
"Arts wil gebrek aan begrip niet toegeven"
De opmerking dat artsen gebrek aan begrip niet zouden willen toegeven, als ze zeggen dat een klacht een psychische oorzaak heeft, is een beschuldiging. Deze beschuldiging zal een reactie zijn op de gevoelde beschuldiging waar ik het eerder over had. Wanneer mensen zich onterecht beschuldigd voelen zijn ze nogal eens geneigd om in hun kwaadheid degene door wie ze zich beschuldigd voelen te gaan beschuldigen.
Zelf heb ik nooit de indruk gehad dat een arts naar mij toe iets beweerde, alleen omdat deze zelf niet begreep wat er aan de hand was. Ik vind het ook wat vergezocht, om te veronderstellen dat een arts naar het argument van "het is psychisch" zou grijpen, om eigen onvermogen te verdoezelen. Vanuit mijn eigen ervaring weet ik ook met zekerheid dat lichamelijke klachten psychische oorzaken kunnen hebben.
De arts zal wellicht niet direct aan kunnen geven wat dan precies die psychische oorzaak is. Dat is iets waar dan nader onderzoek naar nodig zou zijn.
"Lichamelijke klachten met psychische achtergrond zijn niet te behandelen"
Als de oorzaak van een lichamelijk klacht "psychisch" en "eigen schuld" zou zijn, dan kan het erop lijken dat deze niet te behandelen zou zijn. Er op een verwijtende manier naar kijken leidt dan tot gedachten als "je doet het zelf, zoek het zelf dus maar uit". Men voelt zich dan met de hulpvraag in de steek gelaten en vernederd met dat idee van eigen schuld. De dokter kan het niet behandelen, maar hoe je dat zelf dan zou moeten aanpakken is volstrekt onduidelijk. En mensen willen de optie van psychotherapie nogal eens niet, want ze "zijn toch niet gek?"
Mijn indruk is dat er ook grenzen zijn aan wat medische professionals kunnen bereiken bij psychosomatische klachten. Je komt al gauw bij psychotherapie of psychiatrie uit, met EMDR indien nodig, maar dat is lang niet altijd effectief. Er is het probleem om zich al of niet tegenover zo'n therapeut te openen. Er is al of niet een klik, die toch wel veel invloed heeft. En je kunt je afvragen of de vorm van eenmaal per week een gesprek van 3 kwartier of een uur wel zo'n goede vorm is. Als iemand de vaardigheden heeft om zonder hulp gevoelens te verwerken, kan die dat doen wanneer de problematische gevoelens opkomen, in plaats van te moeten wachten tot de volgende sessie.
Daarom geloof ik meer in een Mindfulness-achtige benadering, zoals ik die zelf al vele jaren gebruik. Behalve mijn ervaring met mijn terugkomende lage rugpijn, heb ik de afgelopen driekwart jaar ook met succes aan andere lichamelijke problemen gewerkt. Maar daarover op een ander moment meer.
Mijn chat-services om gevoelens bewust te maken
Het afgelopen jaar heb ik twee online chat services beschikbaar gemaakt, die bedoeld zijn om te helpen gevoelens bewust te maken en te verwerken. Er is een chatbot, genaamd Eliza, waarmee je op een webpagina kunt chatten. Dit is een computerprogramma. Voor mensen die liever met een echte persoon over hun gevoelens chatten, ben ik zelf nu ook beschikbaar.
De chatbot Eliza stelt je vragen naar aanleiding van wat je vertelt, om je te helpen dieper op je gevoelens en emoties in te gaan. Ik heb zelf gemerkt dat dit heel goed kan helpen om vanuit een andere invalshoek naar je gevoelens te kijken. Hoewel het een computerprogramma is, kun je toch verbazend handige vragen krijgen. Ook gebeurt het dat je vragen krijgt die juist niet van toepassingen zijn. Maar als je dat tolereert, kan Eliza een handige anonieme en gratis therapeut zijn.
Mensen gaven me de feedback dat ze toch liever met een echte persoon over hun gevoelens chatten. Daarom leek het me een goed idee ook zelf te gaan chatten om mensen te coachen met het verwerken van gevoelens. Ik heb gemerkt dat ik als "Gevoelscoach" best veel handigheid heb om te helpen gevoelens boven water te krijgen en dat ik het erg leuk vind om te doen.
Het chatten met mij gaat op dezelfde manier, op een webpagina, als met Eliza.
Waar Eliza vandaan komt
De chatbot Eliza, in de orginele vorm, is in 1966 uitgevonden door Joseph Weizenbaum. Het was toen al een computerprogramma dat als een soort Rogeriaanse therapeut werkte. Mensen waren, zelfs met de techniek van toen, al gefascineerd door hoe menselijk Eliza overkwam. Moderne versies van het orginele programma zijn nog wel te vinden.
Ik heb eigen aanpassingen gemaakt aan Eliza, vooral vanuit mijn ervaring met het zelfonderzoek van gevoelens in het kader van de Ridhwan-school. Eliza heeft een wat uitgebreider en nuttiger repertoire aan vragen gekregen. Het orginele Eliza-programma vond ik wat bot. De wat botte vragen heb ik vervangen, om Eliza prettiger in de omgang te maken, zodat mensen zich vrijer voelen om zich open op te stellen.